تفسیر آیات ۷۶ و ۷۵ ، سوره توبه ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر آیات ۷۶ و ۷۵ ، سوره توبه

وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَکُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِینَ * فَلَمَّا آتَاهُم مِّن فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوا وَّهُم مُّعْرِضُونَ *

بعضی از آنها با خدا پیمان بسته بودند که: «اگر خداوند ما را از فضل خود روزی دهد، قطعا صدقه خواهیم داد؛ و از صالحان (و شاکران) خواهیم بود.» * امّا هنگامی که خدا از فضل خود به آنها بخشید، بخل ورزیدند و سرپیچی کردند و روی برتافتند! *

تفسیر نمونه

۷۵- از آنها کسانی هستند که با خدا پیمان بسته‏اند که اگر خداوند ما را از فضل خود روزی کند قطعا صدقه خواهیم داد و از شاکران خواهیم بود. ۷۶- اما هنگامی که از فضل خود به آنها بخشید بخل ورزیدند، و سرپیچی کردند، و روی‏گردان شدند.

شأن نزول:

در میان مفسران معروف است که این آیات درباره ‏ی یکی از انصار به نام «ثعلبه بن حاطب» نازل شده است، او که مرد فقیری بود و مرتب به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می‏آمد اصرار داشت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم دعا کند تا خداوند مال فراوانی به او بدهد!، پیغمبر به او فرمود: «قلیل تؤدی شکره خیر من کثیر لا تطیقه» «مقدار کمی که حقش را بتوانی ادا کنی، بهتر از مقدار زیادی است که توانائی اداء حقش را نداشته باشی» آیا بهتر نیست که توبه پیامبر خدا تأسی‏جوئی و به زندگی ساده‏ای بسازی، ولی ثعلبه دست‏بردار نبود، و سرانجام به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد به خدائی که ترا به حق فرستاده سوگند یاد می‏کنم، اگر خداوند ثروتی به من عنایت کند تمام حقوق آنرا می‏پردازم، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای او دعا کرد.

چیزی نگذشت که طبق روایتی پسر عموی ثروتمندی داشت از دنیا رفت و ثروت سرشاری به او رسید، و طبق روایت دیگری گوسفندی خرید و بزودی زاد ولد کرد، آنچنان که نگاهداری آنها در مدینه ممکن نبود، ناچار به آبادیهای اطراف مدینه روی آورد و آنچنان مشغول و سر گرم زندگی مادی شد که در جماعت و حتی نماز جمعه نیز شرکت نمی‏کرد.

پس از مدتی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مأمور جمع‏آوری زکات را نزد او فرستاد، تا زکات اموال او را بگیرد، ولی این مرد کم‏ ظرفیت و تازه به نوا رسیده و بخیل، از پرداخت حق الهی خودداری کرد، نه تنها خودداری کرد، بلکه به اصل تشریع این حکم نیز اعتراض نمود و گفت: این حکم برادر «جزیه» است یعنی ما مسلمان شده‏ایم که از پرداخت جزیه معاف باشیم و با پرداخت زکات، چه فرقی میان ما و غیرمسلمانان باقی می‏ماند؟!

در حالی که او نه مفهوم «جزیه» را فهمیده بود، و نه مفهوم زکات را، و یا فهمیده بود اما دنیاپرستی اجازه بیان حقیقت و اظهار حق به او نمیداد، بهرحال هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سخن او را شنید فرمود: یا ویح ثعلبه! یا ویح ثعلبه! «وای بر ثعلبه‏ای وای بر ثعلبه»! و در این هنگام آیات فوق نازل شد.

شأن نزولهای دیگری نیز برای آیات فوق نقل شده که کم و بیش با داستان ثعلبه مشابه است، و از مجموع شأن نزولهای فوق، و مضمون آیات، چنین استفاده می‏شود که شخص یا اشخاص مزبور در آغاز در صف منافقان نبودند، ولی به خاطر همین گونه اعمال به آنها پیوستند.

تفسیر:

منافقان کم ظرفیتند

این آیات، در حقیقت روی یکی دیگر از صفات زشت منافقان انگشت می‏گذارد و آن اینکه: به هنگام ضعف و ناتوانی و فقر و پریشانی، چنان دم از ایمان می‏زنند که هیچکس باور نمی‏کند آنها روزی در صف منافقان قرار گیرند، و حتی شاید آنهائی را که دارای امکانات وسیع هستند مذمت می‏کنند که چرا از امکاناتشان به نفع مردم محروم استفاده نمی‏کنند؟

اما همینکه خودشان به نوائی برسند چنان دست و پای خود را گم کرده و غرق دنیاپرستی می‏شوند که همه‏ی عهد و پیمانهای خویشرا با خدا به دست فراموشی می‏سپارند، گویا به کلی تغییر شخصیت داده، و درک و دید دیگری پیدا می‏کنند، و همین کم‏ظرفیتی که نتیجه‏اش دنیاپرستی و بخل و امساک و خودخواهی است روح نفاق را چنان در آنان متمرکز می‏سازد که راه بازگشت را به روی آنان می‏بندد!

در آیه ‏ی نخست می‏گوید: «بعضی از منافقان کسانی هستند که با خدا پیمان بسته‏اند که اگر از فضل و کرم خود به ما مرحمت کند قطعا به نیازمندان کمک می‏کنیم و از نیکوکاران خواهیم بود». (و منهم من عاهد الله لئن آتانا من فضله لنصدقن و لنکونن من الصالحین).

– از آیات فوق نیز استفاده می‏شود که پیمان‏شکنی و دروغ از صفات منافقان است و آنها هستند که پیمان خود را که با تأکیدات فراوان با خدا بسته‏اند زیر پا می‏گذارند، و حتی به پروردگار خویش دروغ می‏گویند، حدیث معروفی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده نیز این حقیقت را تأکید می‏کند که فرمود: «للمنافق ثلاث علامات، اذا حدث کذب، و اذا وعد اخلف، و اذا ائتمن خان»!: «منافق سه نشانه دارد: به هنگام سخن گفتن دروغ می‏گوید، و به هنگامی که وعده می‏دهد تخلف می‏کند، و هرگاه امانتی به او بسپارند، در آن خیانت می‏نماید».

جالب اینکه در داستان فوق (داستان ثعلبه) هر سه نشانه وجود دارد، او هم دروغ گفت و هم پیمان‏شکنی کرد، و هم در اموالی که خداوند به عنوان امانت خویش به او سپرده بود خیانت نمود!

حدیث فوق به صورت مؤکدتری از امام صادق علیه‏ السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در کتاب کافی آمده است، آنجا که می‏فرماید: ثلاث من کن فیه کان منافقا و ان صام و صلی و زعم انه مسلم من اذا ائتمن خان، و اذا حدث کذب، و اذا وعد اخلف!: «سه چیز است در هر کس باشد منافق است، هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند، و خود را مسلمان بداند: کسی که در امانت خیانت کند، و در سخن دروغ گوید، و به هنگام وعده تخلف جوید».

البته ممکن است به ندرت گناهان فوق از افراد باایمان صادر شود و سپس توبه کنند، ولی استمرار آن نشانه‏ ی روح نفاق و منافق‏گری است.

– این نکته نیز لازم به تذکر است که آنچه در آیات فوق خواندیم یک بحث تاریخی و مربوط به زمان گذشته نبود، بلکه بیان یک واقعیت اخلاقی و اجتماعی است که در هر عصر و زمان، و در هر جامعه ‏ای، بدون استثناء، نمونه‏ های فراوانی دارد.

اگر به اطراف خود نگاه کنیم (و حتی شاید اگر به خودمان بنگریم!) نمونه ‏ای از اعمال «ثعلبه بن حاطب» و طرز تفکر او را، در چهره‏های مختلف، می‏یابیم، چه بسیارند کسانی که در شرائط عادی یا به هنگامی که تنگدستند، در صف مؤمنان داغ و قرص و محکم قرار دارند، در همه‏ ی جلسات مذهبی حاضرند، پای هر پرچم اصلاحی سینه می‏زنند، با هر منادی حق و عدالت هم‏صدا هستند، و برای کارهای نیک گریبان چاک می‏کنند، و در برابر هر فسادی فریاد می‏کشند.

ولی به هنگامی که به اصطلاح، دری به تخته می‏خورد، به نوائی می‏رسند پست و مقامی پیدا می‏کنند، و سری در میان سرها درمی‏آورند، یک مرتبه تغییر چهره و بالاتر از آن تغییر ماهیت می‏دهند، آن شور و عشق سوزان نسبت به خدا و دین در آنها فروکش می‏کند، دیگر در جلسات سازنده خبری از آنان نیست، در هیچ برنامه اصلاحی حضور ندارند، نه برای حق گریبان چاک می‏کنند و نه دیگر در برابر باطل فریاد می‏کشند!

قبلا که محلی از اعراب نداشتند و موقعیتی در اجتماع، هزار گونه عهد و پیمان با خدا و خلق خدا بسته بودند، که اگر روزی امکاناتی پیدا کنند، چنین و چنان خواهند کرد، و حتی هزار گونه ایراد و انتقاد به متمکنان وظیفه‏ نشناس داشتند، اما آن روز که وضعشان دگرگون شد تمام عهد و پیمانها را بدست فراموشی سپردند،و همه‏ی ایرادها و انتقادها همچون برف در تابستان آب شد.

آری این کم‏ ظرفیتی یکی از نشانه‏ های بارز منافقان است، مگر نفاق چیزی جز دو چهره بودن و یا دوگانگی شخصیت هست؟ تاریخچه زندگی اینگونه افراد بارزترین نمونه‏ ی دوگانگی شخصیت است، اصولا انسان با ظرفیت دو شخصیتی نمی‏شود.

شک نیست نفاق همچون ایمان دارای مراحل مختلف است. بعضی آنچنان این خوی پلید در روحشان رسوخ کرده که در قلبشان اثری از ایمان به خدا باقی نمانده، هر چند خود را در صف مومنان جا زده‏اند!.

ولی گروهی دیگر با اینکه دارای ایمان ضعیفی هستند، و واقعا مسلمانند، اعمالی را مرتکب می‏شوند که متناسب وضع منافقان است، و رنگی از دوگانگی شخصیت دارد، آنکس که پیوسته دروغ می‏گوید ولی ظاهرش صدق و راستی است، آیا دوچهره و منافق نیست؟

کسی که ظاهرا امین است و به همین دلیل مورد اعتماد مردم می‏باشد که امانتهای خود را به او می‏سپارند، اما در واقع در آنها خیانت می‏کند، آیا گرفتار دوگانگی شخصیت نمی‏باشد؟

همچنین آیا آنها که عهد و پیمان می‏بندند ولی هرگز پایبند به آن نیستند عملشان عمل منافقان محسوب نمی‏شود؟!

اتفاقا یکی از بزرگترین بلاهای اجتماعی و عوامل عقب‏ماندگی وجود همین گونه منافقان در جوامع انسانی است، و اگر چشم بر هم نگذاریم و به خودمان دروغ نگوئیم چه بسیار می‏توانیم از این منافقان «ثعلبه صفت» در اطراف خود و در جوامع اسلامی بشمریم، و عجب اینکه با اینهمه عیب و ننگ و دورافتادگی از روح تعلیمات اسلام باز گناه عقب‏افتادگی خود را به گردن اسلام می‏گذاریم!

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى