تفسیر سوره احزاب ، آیه ۳۵ ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر سوره احزاب ، آیه ۳۵

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِینَ  وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ  وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَهً وَ أَجْراً عَظِیماً*

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه‏دار و زنان روزه‏دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می‏کنند، خداوند برای همه ی آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است  .

تفسیر نمونه :

شان نزول:

جمعی از مفسران گفته‏ اند هنگامی که «اسماء بنت عمیس» همسر «جعفر بن ابی‏طالب» با شوهرش از «حبشه» بازگشت به دیدن همسران پیامبر صلی الله علیه و آله آمد، یکی از نخستین سؤالاتی که مطرح کرد این بود: آیا چیزی از آیات قرآن درباره زنان نازل شده است؟ آنها در پاسخ گفتند: نه!.

«اسماء» به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمد، عرض کرد: «ای رسول خدا جنس زن گرفتار خسران و زیان است!، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: چرا؟عرض کرد: به خاطر اینکه در اسلام و قرآن فضیلتی درباره آنها همانند مردان نیامده است.

اینجا بود که آیه فوق نازل شد (و به آنها اطمینان داد که زن و مرد در پیشگاه خدا از نظر قرب و منزلت یکسانند، مهم آنست که از نظر اعتقاد و عمل و اخلاق اسلامی واجد فضیلت باشند).

تفسیر:

شخصیت و ارزش مقام زن در اسلام

به دنبال بحثهائی که درباره وظائف همسران پیامبر صلی الله علیه و آله در آیات گذشته ذکر شد در آیه مورد بحث، سخنی جامع و پر محتوی درباره همه زنان و مردان و صفات برجسته آنها بیان شده است، و ضمن برشمردن ده وصف از اوصاف اعتقادی و اخلاقی و عملی آنان، پاداش عظیم آنها را در پایان آیه برشمرده است.

بخشی از این اوصاف دهگانه از مراحل ایمان سخن می‏گوید (اقرار به زبان، تصدیق به قلب و جنان، و عمل به ارکان).

قسمت دیگری پیرامون کنترل زبان و شکم و شهوت جنسی که سه عامل سرنوشت‏ساز در زندگی و اخلاق انسانها می‏باشد بحث می‏کند.

و در بخش دیگری از مساله حمایت از محرومان و ایستادگی در برابر حوادث سخت و سنگین یعنی صبر که ریشه ایمان است و سرانجام از عامل تداوم این صفات یعنی ذکر پروردگار سخن به میان می‏آورد.

می‏گوید: «مردان مسلمان و زنان مسلمان» (ان المسلمین و المسلمات).

«و مردان مؤمن و زنان مؤمنه» (و المؤمنین و المؤمنات).

«و مردانی که مطیع فرمان خدا هستند و زنانی که از فرمان حق اطاعت می‏کنند» (و القانتین و القانتات).

گرچه بعضی از مفسران، «اسلام» و «ایمان» را در آیه فوق به یک معنی گرفته‏اند، ولی پیدا است که این تکرار نشان می‏دهد منظور از آنها دو چیز متفاوت است، و اشاره به همان مطلبی است که در آیه ۱۴ سوره حجرات آمده: قالت الاعراب آمنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا اسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم: «اعراب گفتند ما ایمان آورده‏ایم، بگو: هنوز ایمان نیاورده‏اید، بلکه بگوئید اسلام آورده‏ایم، و ایمان هنوز در اعماق قلب شما نفوذ نکرده است»!.

اشاره به اینکه اسلام همان اقرار به زبان است که انسان را در صف مسلمین قرار می‏دهد، و مشمول احکام آنها می‏کند، ولی ایمان تصدیق به قلب و دل است.

در روایات اسلامی نیز به همین تفاوت اشاره شده است.

در روایتی چنین می‏خوانیم: «یکی از یاران امام صادق علیه‏السلام درباره «اسلام» و «ایمان» از آن حضرت سؤال کرد و پرسید آیا اینها با هم مختلفند؟ امام در پاسخ فرمود: آری، ایمان با اسلام همراه است، اما اسلام ممکن است همراه ایمان نباشد».

او توضیح بیشتر خواست امام علیه‏السلام فرمود: الاسلام شهاده ان لا اله الا الله و التصدیق برسول‏الله صلی علیه و آله و سلم، به حقنت الدماء، و علیه جرت المناکح و المواریث، و علی ظاهره جماعه الناس، و الایمان الهدی و ما یثبت فی القلوب من صفه الاسلام، و ما ظهر من العمل به: «اسلام شهادت به توحید و تصدیق به رسالت پیامبر است، هرکس اقرار به این دو کند جانش (در پناه حکومت اسلامی) محفوظ خواهد بود و ازدواج مسلمانان با او جایز و می‏تواند از مسلمین ارث ببرد و گروهی از مردم مشمول همین ظاهر اسلامند، اما «ایمان» نور هدایت و حقیقتی است که در دل از وصف اسلام جای می‏گیرد و اعمالی است که به دنبال آن می‏آید».

«قانت» از ماده «قنوت» چنانکه قبلا هم گفته‏ایم به معنی اطاعت توأم با خضوع است، اطاعتی که از ایمان و اعتقاد سر زند، و این اشاره به جنبه‏های عملی و آثار ایمان می‏باشد.

سپس به یکی دیگر از مهمترین صفات مؤمنان راستین، یعنی حفظ زبان پرداخته می‏گوید: «و مردان راستگو و زنان راستگو» (والصادقین و الصادقات).

از روایات اسلامی استفاده می‏شود که استقامت و درستی ایمان انسان به استقامت و درستی زبان او است: لایستقیم ایمان امرء حتی یستقیم قلبه، و لایستقیم قلبه حتی یستقیم لسانه: «ایمان انسان به درستی نمی‏گراید تا قلبش درست شود، و قلبش درست نمی‏شود تا زبانش درست شود»!.

و از آنجا که ریشه ایمان، صبر و شکیبائی در مقابل مشکلات است، و نقش آن در معنویات انسان همچون نقش «سر» است در برابر «تن»، پنجمین وصف آنها را اینگونه بازگو می‏کند: «و مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا» (والصابرین و الصابرات).

از طرفی می‏دانیم یکی از بدترین آفات اخلاقی، کبر و غرور و حب جاه است، و نقطه مقابل آن «خشوع»، لذا در ششمین توصیف می‏فرماید: «و مردان باخشوع و زنان باخشوع» (والخاشعین و الخاشعات).

گذشته از حب جاه، حب مال، نیز آفت بزرگی است، و اسارت در چنگال آن، اسارتی است دردناک، و نقطه مقابل آن انفاق و کمک کردن به نیازمندان است، لذا در هفتمین توصیف می‏گوید: «و مردان انفاق‏گر و زنان انفاق کننده» (والمتصدقین و المتصدقات). گفتیم سه چیز است که اگر انسان از شر آن در امان بماند از بسیاری از شرور و آفات اخلاقی در امان است، زبان و شکم و شهوت جنسی، به قسمت اول در چهارمین توصیف اشاره شد، اما به قسمت دوم و سوم در هشتمین و نهمین وصف مؤمنان راستین اشاره کرده می‏گوید: «و مردانی که روزه می‏دارند و زنانی که روزه می‏دارند» (و الصائمین و الصائمات).

«و مردانی که دامان خود را از آلودگی به بی‏عفتی حفظ می‏کنند، و زنانی که عفیف و پاکند» (و الحافظین فروجهم و الحافظات).

سرانجام به دهمین و آخرین صفت که تداوم تمام اوصاف پیشین بستگی به آن دارد پرداخته می‏گوید: «و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند، و زنانی که بسیار یاد خدا می‏کنند» (والذاکرین الله کثیرا و الذاکرات).

آری آنها با یاد خدا در هر حال و در هر شرایط، پرده‏های غفلت و بیخبری را از قلب خود کنار می‏زنند، وسوسه‏ ها و همزات شیاطین را دور می‏سازند و اگر لغزشی از آنان سر زده، فورا در مقام جبران برمی‏آیند تا از صراط مستقیم الهی فاصله نگیرند.

در اینکه منظور از «ذکر کثیر» چیست؟ در روایات اسلامی و کلمات مفسرین، تفسیرهای گوناگونی ذکر شده که ظاهرا همه از قبیل ذکر مصداق است و مفهوم وسیع این کلمه شامل همه آنها می‏شود.

از جمله در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می‏خوانیم: اذا ایقظ الرجل اهله من اللیل فتوضا وصلیا کتبا من الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات: «هنگامی که مرد همسرش را شبانگاه بیدار کند و هر دو وضو بگیرند و نماز (شب) بخوانند از مردان و زنانی خواهند بود که بسیار یاد خدا می‏کنند».

و در حدیثی از امام صادق علیه‏السلام می‏خوانیم: «هرکس تسبیح فاطمه زهرا علیه‏السلام را در شب بگوید، مشمول این آیه است».

بعضی از مفسران گفته‏اند: «ذکر کثیر» آن است که در حال قیام و قعود به هنگامی که به بستر می‏رود یاد خدا کند.

اما به هر حال ذکر نشانه فکر است، و فکر مقدمه عمل، هدف هرگز ذکر خالی از فکر و عمل نیست.

در پایان آیه، پاداش بزرگ این گروه از مردان و زنانی را که دارای ویژگیهای دهگانه فوق هستند چنین بیان می‏کند: «خداوند برای آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است» (اعد الله لهم مغفره و اجرا عظیما).

نخست با آب مغفرت گناهان آنها را که موجب آلودگی روح و جان آنها است می‏شوید، سپس پاداش عظیمی که عظمتش را جز او کسی نمی‏داند در اختیارشان می‏نهد، در واقع یکی از این دو جنبه نفی ناملایمات دارد و دیگر جلب ملایمات.

تعبیر به «اجرا» خود دلیل بر عظمت آن است، و توصیف آن با وصف «عظیم» تاکیدی بر این عظمت است، و مطلق بودن این عظمت، دلیل دیگری است بر وسعت دامنه آن، بدیهی است چیزی را که خداوند بزرگ، بزرگ بشمرد فوق‏العاده عظمت دارد.

این نکته نیز قابل توجه است که جمله «اعد» (آماده کرده است) با فعل ماضی، بیانی است برای قطعی بودن این اجر و پاداش و عدم وجود تخلف، و یا اشاره‏ای به اینکه بهشت و نعمتهایش از هم اکنون برای مؤمنان آماده است.

نکته:

مساوات مرد و زن در پیشگاه خدا

گاه بعضی چنین تصور می‏کنند که اسلام کفه سنگین شخصیت را برای مردان قرار داده، و زنان در برنامه اسلام چندان جائی ندارند، شاید منشاء اشتباه آنها پاره‏ای از تفاوتهای حقوقی است که هر کدام دلیل و فلسفه خاصی دارد.

ولی بدون شک قطع نظر از اینگونه تفاوتها که ارتباط با موقعیت اجتماعی و شرائط طبیعی آنها دارد هیچگونه فرقی از نظر جنبه‏های انسانی و مقامات معنوی میان زن و مرد در برنامه‏های اسلام وجود ندارد.

آیه فوق دلیل روشنی برای این واقعیت است زیرا به هنگام بیان ویژگیهای مؤمنان و اساسی‏ترین مسائل اعتقادی و اخلاقی و عملی، زن و مرد را در کنار یکدیگر همچون دو کفه یک ترازو قرار می‏دهد، و برای هر دو پاداشی یکسان بدون کمترین تفاوت قائل می‏شود.

به تعبیر دیگر تفاوت جسمی مرد و زن را همچون تفاوت روحی آنها نمی‏توان انکار کرد و بدیهی است که این تفاوت برای ادامه نظام جامعه انسانی ضروری است و آثار و پیامدهائی در بعضی از قوانین حقوقی زن و مرد ایجاد می‏کند، ولی اسلام هرگز شخصیت انسانی زن را- همچون جمعی از روحانیین مسیحی در قرون پیشین- زیر سؤال نمی‏برد که آیا زن واقعا انسان است و آیا روح انسانی دارد یا نه؟!، نه تنها زیر سؤال نمی‏برد بلکه هیچگونه تفاوتی از نظر روح انسانی در میان این دو قائل نیست، لذا در سوره نحل آیه ۹۵ می‏خوانیم: «من عمل صالحا من ذکر او انثی و هو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه ولنجزینهم آجرهم باحسن ما کانوا یعملون»:

«هرکس عمل صالح کند، خواه مرد باشد خواه زن، در حالی که ایمان داشته باشد ما او را زنده می‏کنیم و حیات پاکیزه‏ای به او می‏بخشیم و پاداش وی را به بهترین اعمالی که انجام می‏داده می‏دهیم».

اسلام برای زن همان استقلال اقتصادی را قائل شده که برای مرد برخلاف بسیاری از قوانین دنیای گذشته و حتی امروز که برای زن مطلقا استقلال اقتصادی قائل نیستند.

به همین دلیل در «علم رجال» اسلامی، به بخش خاصی مربوط به زنان دانشمندی که در صف روات و فقهاء بودند برخورد می‏کنیم که از آنها بعنوان شخصیت‏هائی فراموش ناشدنی یاد کرده است.

اگر به تاریخ عرب قبل از اسلام بازگردیم و وضع زنان را در آن جامعه بررسی کنیم که چگونه از ابتدائی‏ترین حقوق انسانی محروم بودند، و حتی گاهی حق حیات برای آنها قائل نمی‏شدند و پس از تولد آنها را زنده بگور می‏کردند، و نیز اگر به وضع زن در دنیای امروز که به صورت عروسک بلااراده‏ای در دست گروهی از انسان‏نماهای مدعی تمدن درآمده بنگریم تصدیق خواهیم کرد که اسلام چه خدمت بزرگی به جنس زن کرده و چه حق عظیمی بر آنها دارد؟!.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى