تفسیر سوره سباء ، آیه ۳۹ ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر سوره سباء ، آیه ۳۹

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

قُلْ إِنَّ رَبِّی یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیْرُ  الرَّازِقِینَ *

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

بگو: «پروردگارم روزی را برای هر کس بخواهد وسعت می‏بخشد، و برای هر کس بخواهد تنگ (و محدود) می‏ سازد؛ و هر چیزی را (در راه او) انفاق کنید، عوض آن را می‏دهد (و جای آن را پر می‏کند)؛ و او بهترین روزی‏ دهندگان است.»

تفسیر نمونه :

بیزاری معبودان از عابدان

بار دیگر در این آیات به پاسخ گفتار آنها که اموال و اولاد خود را دلیل بر قرب خویش در درگاه خداوند می‏پنداشتند بازمی‏گردد، و به عنوان تأکید می‏گوید: «بگو پروردگار من روزی را برای هر کس از بندگانش بخواهد گسترده یا محدود می‏کند» (قل ان ربی یبسط الرزق لمن یشاء من عباده و یقدر له).

سپس می‏افزاید: «آنچه را در راه خدا انفاق کنید خداوند جای آنرا پر می‏کند و او بهترین روزی‏دهندگان است» (و ما انفقتم من شی‏ء فهو یخلفه و هو خیرالرازقین).

گرچه محتوای این آیه تأکید بر مطلب گذشته است ولی از دو جهت تازگی دارد:

نخست اینکه آیه گذشته که مفهومش همین مفهوم بود بیشتر ناظر به اموال و اولاد کفار بود در حالی که تعبیر به «عباد» (بندگان) در آیه مورد بحث نشان می‏دهد که ناظر به مؤمنان است، یعنی حتی در مورد مؤمنان گاه روزی را گسترده می‏کند- آنجا که صلاح مؤمن باشد- و گاه روزی را تنگ و محدود می‏سازد- آنجا که مصلحتش ایجاب کند، و به هر حال وسعت و تنگی معیشت دلیل بر هیچ چیزی نمی‏تواند باشد.

دیگر اینکه آیه قبل وسعت و تنگی معیشت را درباره دو گروه مختلف بیان می‏کرد در حالی که آیه مورد بحث ممکن است اشاره به دو حالت مختلف از یک انسان باشد که گاه روزیش گسترده و گاه تنگ و محدود است.

به علاوه آنچه در آغاز این آیه آمده در حقیقت مقدمه‏ای است برای آنچه در پایان آیه است و آن تشویق به انفاق در راه خدا است.

جمله «فهو یخلفه»: (او جایش را پر می‏کند) تعبیر جالبی است که نشان می‏دهد آنچه در راه خدا انفاق گردد در حقیقت یک تجارت پرسود است، چرا که خداوند عوض آنرا بر عهده گرفته، و می‏دانیم هنگامی که شخص کریمی عوض چیزی را بر عهده می‏گیرد رعایت برابری و مساوات نمی‏کند بلکه چند برابر و گاه صد چندان می‏کند.

البته این وعده الهی منحصر به آخرت و سرای دیگر نیست، آن که در جای خود مسلم است، در دنیا نیز با انواع برکات جای انفاق ها را به نحو احسن پر می‏کند.

جمله «هو خیرالرازقین» (او بهترین روزی‏دهندگان است) معنای گسترده‏ای دارد و از ابعاد مختلف قابل دقت است.

او از همه روزی‏دهندگان بهتر است به خاطر اینکه می‏داند چه چیز ببخشد و چه اندازه روزی دهد که مایه فساد و تباهی نگردد، چرا که به همه چیز عالم است.

او هرچه بخواهد می‏تواند اعطاء کند چرا که به هر چیز قادر است.

او در برابر آنچه می‏بخشد پاداش و جزائی نمی‏خواهد چرا که غنی با لذات است.

او حتی بدون درخواست می‏دهد چرا که از همه چیز باخبر است و حکیم است.

بلکه در حقیقت هیچکس جز او «روزی‏ دهنده» نیست، چرا که هر کس هرچه دارد از او است و هر کس چیزی به دیگری می‏دهد «واسطه انتقال روزی» است، نه روزی‏ دهنده.

این نکته نیز قابل دقت است که او در برابر اموال «فانی» نعمتهای «باقی» می‏دهد، و در مقابل «قلیل» «کثیر» می‏بخشد.

نکته‏ ها:

– انفاق مایه فزونی است نه کمبود

تعبیری که در آیات فوق در مورد انفاق خواندیم که فرمود هر چیزی را که در راه خدا انفاق کنید خداوند جای آن را پر می‏کند تعبیری است بسیار پرمعنی.

اولا: از این نظر که «شی‏ء» به معنی وسیع کلمه، تمام انواع انفاق ها را اعم از مادی و معنوی، کوچک و بزرگ، به هر انسان نیازمند اعم از صغیر و کبیر، همه را شامل می‏شود، مهم اینست که انسان از سرمایه‏ های موجود خود در راه خدا ببخشد به هر کیفیت و به هر کمیت باشد.

ثانیا: انفاق را از مفهوم فنا بیرون می‏آورد، و رنگ بقا به آن می‏دهد، چرا که خداوند تضمین کرده با مواهب مادی و معنوی خود که چندین برابر و گاه هزاران برابر- و حداقل ده برابر است- جای آن را پر کند، و به این ترتیب شخص انفاق‏ کننده هنگامی که با این روحیه و این عقیده به میدان می‏آید دست و دل بازتری خواهد داشت، او هرگز احساس کمبود و فکر فقر به مغز خود راه نمی‏دهد، بلکه خدا را شکر می‏گوید که او را موفق به چنین تجارت پرسودی کرده است.

همان تعبیری که قرآن مجید در آیه ۱۰ و ۱۱ سوره صف فرموده است یا ایها الذین آمنوا هل ادلکم علی تجاره تنجیکم من عذاب الیم- تؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید آیا شما را به تجارت پرسودی که از عذاب دردناک رهائیتان می‏بخشد راهنمائی بنمایم؟- ایمان به خدا و پیامبرش بیاورید و در راه خدا با اموال و جان هایتان جهاد کنید این برای شما بهتر است اگر می‏دانستید».

در روایتی از پیغمبر گرامی اسلام می‏خوانیم که فرمود:

ینادی مناد کل لیله لدوا للموت!

و ینادی مناد ابنوا للخراب!

و ینادی مناد اللهم هب للمنفق خلفا.

و ینادی مناد اللهم هب للممسک تلفا!

و ینادی مناد لیت الناس لم یخلقوا.

و ینادی مناد لیتهم اذ خلقوا فکروا فیما له خلقوا!:

«در هر شب منادی آسمانی ندا می‏دهد بزائید برای مردن!

و منادی دیگری ندا می‏دهد بنا کنید برای ویرانی!

و منادی ندا می‏دهد خداوندا! برای آنها که انفاق می‏کنند عوضی قرار ده.

و منادی دیگری ندا می‏کند خداوندا! برای آنها که امساک می‏کنند تلفی قرار ده!

و منادی دیگری می‏گوید: ای کاش مردم آفریده نمی‏شدند!

و منادی دیگری صدا می‏زند ای کاش اکنون که آفریده شدند، اندیشه می‏کردند که برای چه آفریده شده‏اند»؟.

(منظور از این منادیها که ندا می‏دهند فرشتگانند که به فرمان خدا تدبیر امور این عالم می‏کنند).

در حدیث دیگری از آن حضرت می‏خوانیم:

من ایقن بالخلف سخت نفسه بالنفقه!:

«کسی که یقین به عوض و جانشین داشته باشد در انفاق کردن سخاوتمند خواهد بود».

همین معنی از امام باقر علیه‏السلام و امام صادق علیه‏السلام نیز نقل شده است.

اما مسأله مهم اینست که انفاق از اموال حلال و مشروع باشد که خدا غیر آن را قبول نمی‏کند و برکت نمی‏دهد.

لذا در حدیثی از امام صادق علیه‏السلام می‏خوانیم: شخصی خدمتش عرض کرد دو آیه در قرآن است که هرچه من به سراغ آن می‏روم آن را نمی‏یابم (و به محتوای آن نمی‏رسم).

امام فرمود کدام آیه است.

عرض کرد نخست این سخن خداوند بزرگ است که می‏گوید: ادعونی استجب لکم: «مرا بخوانید تا دعای شما را مستجاب کنم» من خدا را می‏خوانم اما دعایم مستجاب نمی‏شود!

فرمود: آیا فکر می‏کنی خداوند عزوجل وعده خود را تخلف کرده؟.

عرض کرد نه.

فرمود پس علت آن چیست؟

عرض کرد نمی‏دانم.

فرمود ولی من به تو خبر می‏دهم: من اطاع الله عز و جل فیما امره من دعائه من جهه الدعاء اجابه: «کسی که اطاعت خداوند متعال کند در آنچه امر به دعا کرده و جهت دعا را در آن رعایت کند اجابت خواهد کرد.

عرض کرد: جهت دعا چیست؟ فرمود نخست حمد خدا می‏کنی، و نعمت او را یادآور می‏شوی، سپس شکر می‏کنی بعد درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله می‏فرستی، سپس گناهانت را به خاطر می‏آوری اقرار می‏کنی و از آنها به خدا پناه می‏بری، و توبه می‏نمائی، اینست جهت دعا!

سپس فرمود: آیه دیگر کدام است؟

عرض کرد: این آیه است که می‏فرماید: و ما انفقتم من شی‏ء فهو یخلفه و هو خیرالرازقین اما من در راه خدا انفاق می‏کنم ولی چیزی که جای آن را پر کند عائد من نمی‏شود!

امام علیه‏السلام فرمود: فکر می‏کنی خداوند از وعده خود تخلف کرده؟!

عرض کرد: نه.

فرمود: پس چرا چنین است؟

عرض کرد نمی‏دانم.

فرمود: لو ان احدکم اکتسب المال من حله، و انفقه فی حله، لم ینفق درهما الا اخلف علیه: «اگر کسی از شما مال حلالی به دست آورد و در راه حلال انفاق کند هیچ درهمی را انفاق نمی‏کند مگر اینکه خدا عوضش را به او می‏دهد».

– اموال خود را بیمه الهی کنید:

یکی از مفسران در اینجا تحلیل جالبی دارد می‏گوید:

عجب این است که تاجر هنگامی که بداند یکی از اموالش در معرض تلف است حاضر است آن را حتی به صورت نسیه بفروشد، هرچند طرف فقیر باشد، می‏گوید: این بهتر از این است که بگذارم و نابود شود.

و اگر تاجری در چنین شرایطی اقدام به فروش اموالش نکند تا نابود شود او را «خطاکار» می‏شمرند!

و اگر در چنین شرائطی خریدار سرمایه‏داری پیدا شود و به او نفروشد او را «بی‏عقل» معرفی می‏کنند.

و اگر علاوه بر همه اینها خریدار با داشتن تمکن مالی همه گونه وثیقه بسپارد و سند قابل اطمینانی نیز بنویسد در عین حال به او نفروشد «دیوانه» اش می‏خوانند!

ولی تعجب در این است که همه ما این کارها را انجام می‏دهیم و هیچکس آن را جنون نمی‏ شمرد!

زیرا تمام اموال ما قطعا در معرض زوال است و خواه ناخواه از دست ما بیرون خواهد رفت، و انفاق کردن در راه خدا یکنوع وام دادن به او است، و ضامنی بسیار معتبر یعنی خداوند بزرگ فرموده: و ما انفقتم من شی‏ء فهو یخلفه: «هرچه را انفاق کنید عوضش را می‏دهد» و در عین حال املاک خود را نزد ما گروگان گذاشته، چرا که هرچه در دست انسان است عاریتی از ناحیه اوست (و محکمترین سندها از کتب آسمانی در این زمینه در اختیار ما نهاده).

اما با همه اینها بسیاری از ما اموال خود را انفاق نمی‏کنیم و می‏گذاریم از دستمان برود، نه اجری داریم و نه شکری.

– وسعت مفهوم «انفاق»

برای اینکه بدانیم مفهوم «انفاق» تا چه حد در اسلام گسترده است کافی است حدیث زیر را مورد توجه قرار دهیم:

پیغمبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

کل معروف صدقه، و ما انفق الرجل علی نفسه و اهله کتب له صدقه، و ما وقی به الرجل عرضه فهو صدقه، و ما انفق الرجل من نفقه فعلی الله خلفها، الا ما کان من نفقه فی بنیان او معصیه:

«هر کار نیکی به هر صورت باشد صدقه و انفاق در راه خدا محسوب می‏شود (و منحصر به انفاق های مالی نیست). و هرچه انسان برای حوائج زندگی خود و خانواده خود صرف می‏کند صدقه نوشته می‏شود. و آنچه را که انسان آبروی خود را با آن حفظ می‏کند صدقه محسوب می‏گردد. و آنچه را انسان در راه خدا انفاق می‏کند عوض آن را به او خواهد داد مگر چیزی که صرف بنا شود (همچون بنای خانه!) یا در راه معصیت صرف گردد».

استثناء خانه ممکن است از این نظر باشد که عین آن باقی است به علاوه مردم بیشترین توجهشان به آن است.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى