تفسیر سوره محمد ، آیه ۳۸ ( نوشتاری ) مفسر : حضرت آیت الله مکارم شیرازى

تفسیر سوره محمد ، آیه ۳۸

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یَبْخَلُ وَ مَنْ یَبْخَلْ فَإِنَّما یَبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَ اللَّهُ  الْغَنِیُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا یَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَیْرَکُمْ ثُمَّ لا یَکُونُوا أَمْثالَکُمْ*

به نام خداوند بخشنده بخشایشگر

آری، شما همان گروهی هستید که برای انفاق در راه خدا دعوت می‏شوید، بعضی از شما بخل می‏ورزند؛ و هر کس بخل ورزد، نسبت به خود بخل کرده است؛ و خداوند بی‏نیاز است و شما همه نیازمندید؛ و هرگاه سرپیچی کنید، خداوند گروه دیگری را جای شما می‏آورد پس آنها مانند شما نخواهند بود (و سخاوتمندانه در راه خدا انفاق می‏کنند).

تفسیر نمونه :

آخرین آیه‏ ی مورد بحث که آخرین آیه‏ی سوره‏ی محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم است تأکید دیگری است بر آنچه در آیات گذشته پیرامون مسائل مادی و دلبستگی‏های مردم به آن و انفاق در راه خدا آمده است.

می‏فرماید: «بدانید شما همان جمعیتی هستید که دعوت برای انفاق در راه خدا می‏شوید، بعضی از شما این فرمان الهی را اطاعت می‏کنند در حالی که بعضی بخل می‏ورزند (ها انتم هؤلاء تدعون لتنفقوا فی سبیل اللَّه فمنکم من یبخل).

در اینجا این سؤال مطرح می‏شود که در آیات قبل گفته شد خداوند اموال شما را مطالبه نمی‏کند چگونه در این آیه‏ی دستور به انفاق فی سبیل اللَّه داده شده است؟

ولی دنباله‏ی خود آیه‏ ی در حقیقت به این سؤال از دو راه پاسخ می‏دهد: نخست می‏گوید: «کسی که در انفاق بخل کند نسبت به خود بخل کرده است» (و من یبخل فانما یبخل عن نفسه).

چرا که نتیجه‏ ی انفاقها هم در دنیا به خود شما بازمی‏گردد، زیرا فاصله‏ های طبقاتی کم می‏شود آرامش و امنیت در جامعه حکمفرما می‏گردد، محبت و صفا و صمیمیت جای کینه و عداوت را می‏گیرد این پاداش دنیوی شما است.

و هم در آخرت در برابر هر درهم و دیناری مواهب و نعمتهائی به شما ارزانی می‏دارد که هرگز به فکر بشری خطور نکرده است، بنابراین هر قدر بخل کنید به خودتان بخل کرده‏اید!

به تعبیر دیگر مسأله ‏ی انفاق در اینجا بیشتر ناظر به انفاق برای جهاد است و تعبیر به فی سبیل اللَّه نیز تناسب با همین معنی دارد، و واضح است که هرگونه کمک به پیشرفت امر جهاد ضامن حفظ موجودیت و استقلال و شرف یک جامعه است.

پاسخ دیگر اینکه «خداوند غنی و بی‏ نیاز است و شما همه نیازمندید» (واللَّه الغنی و انتم الفقراء).

او هم از انفاق شما بی‏نیاز است، و هم از اطاعتتان، این شما هستید که در دنیا و آخرت نیاز به لطف و رحمت و پاداش او دارید.

اصولا موجودات امکانیه و ما سوی اللَّه سر تا پا فقر و نیازند، و غنی بالذات تنها خدا است، آنها حتی در اصل وجودشان دائماً وابسته به اویند، و لحظه به لحظه از منبع لا یزال فیض وجود او مدد می‏گیرند که اگر یک لحظه از آنها قطع فیض کند هستی همه بر باد می‏رود «و فروریزند قالبها»!

آخرین جمله هشداری است به همه‏ی مسلمانان که قدر این نعمت بزرگ و موهبت عظیم را بدانید که خداوند شما را پاسدار آئین پاکش قرار داد تا حامیان دین و یاوران پیامبر او باشید، اگر به این نعمت بزرگ ارج ننهید «و اگر روی‏گردان شوید این مأموریت را به گروه دیگری می‏سپارد گروهی که همانند شما نخواهند بود»! (و ان تتولوا یستبدل قوماً غیرکم ثم لا یکونوا امثالکم).

آری این بار هرگز بر زمین نمی‏ماند، اگر شما به اهمیّت موقفتان پی نبرید، و این رسالت عظیم را نادیده بگیرید، خداوند قوم دیگری را برمی‏انگیزد و این رسالت عظیم را بر دوش آنها می‏افکند، قومی که در ایثار و فداکاری و بذل جان و مال و انفاق فی سبیل اللَّه به مراتب از شما برتر و بالاتر باشند!

این تهدید بزرگی است که نظیر آن در آیه‏ی ۵۴ سوره‏ی مائده نیز آمده است: یا ایها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتی اللَّه بقوم یحبهم و یحبونه اذله علی المؤمنین اعزه علی الکافرین یجاهدون فی سبیل اللَّه و لا یخافون لومه لائم:

«ای کسانی که ایمان آورده‏اید! هر کس از شما از آئین خود بازگردد (به خدا زیانی نمی‏رساند) خداوند در آینده جمعیتی را می‏آورد که آنها را دوست

دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر کافران نیرومند و شکست‏ ناپذیر، مردانی که در راه خدا جهاد می‏کنند و هرگز از سرزنش سرزنش کنندگان هراسی به خود راه نمی‏دهند» (مائده- ۵۳).

جالب توجه این که اکثر مفسران در ذیل آیه‏ ی مورد بحث نقل کرده‏اند که بعد از نزول این آیه جمعی از اصحاب رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم عرض کردند: من هؤلاء الذین ذکر اللَّه فی کتابه: «این گروهی که خداوند در این آیه به آنها اشاره کرده کیانند»؟!

در این هنگام سلمان نزدیک پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سلم نشسته بود، پیامبر دست بر پای سلمان (و طبق روایتی بر شانه‏ ی سلمان) زد و فرمود: «هذا و قومه، والذی نفسی بیده لو کان الایمان منوطا بالثریا لتناوله رجال من فارس: «منظور این مرد و قوم او است، سوگند به آن کس که جانم به دست او است اگر ایمان به ثریا بسته باشد گروهی از مردان فارس آنرا به چنگ می‏آورند»!

این حدیث و مشابه‏ی آن را محدثان معروف اهل سنت مانند محدث معروف بیهقی و ترمذی در کتب معروف خود آورده ‏اند، و مفسران معروف شیعه و اهل سنت بر آن اتفاق دارند، مانند: نویسنده‏ ی تفسیر قرطبی، روح البیان، و مجمع البیان و فخر رازی و مراغی و ابوالفتوح رازی و مانند آنها.

در تفسیر «درالمنثور» در ذیل همین آیه‏ی نیز چندین حدیث در همین زمینه آورده است.

حدیث دیگری از امام صادق علیه‏السلام نقل شده که مکمل حدیث فوق است فرمود: واللَّه ابدل بهم خیراً منهم، الموالی: «به خدا سوگند که خداوند به این وعده خود وفا کرده‏ی و گروهی را از غیر عرب بهتر از آنها جانشین آنها فرمود».

اگر با دقت و خالی از هرگونه تعصب به تاریخ اسلام و علوم اسلامی بنگریم، و سهم عجم، و مخصوصاً ایرانیان را در میدانهای جهاد و مبارزه با دشمنان از یکسو، و تنقیح و تدوین علوم اسلامی را از سوی دیگر بنگریم به واقعیت این حدیث پی خواهیم برد و شرح این سخن بسیار است.

منبع : تفسیر نمونه مرجع عالیقدر اسلام  آیت الله مکارم شیرازى